बकासन इति किम्
बकासनः अस्मिन् मुद्रायां (आसनम्) शरीरं जले स्थिरं स्थितं सुरुचिपूर्णं क्रेन इव सुन्दरं दृश्यते ।
- इदं आसनं हस्ततुल्यता इति नाम्ना प्रसिद्धानां मुद्राणां समूहस्य अस्ति, यद्यपि ते चुनौतीपूर्णाः दृश्यन्ते तथापि नित्यं अभ्यासः योगीम् एतस्य मुद्राणां आनन्दं ग्रहीतुं नेष्यति।
इति अपि ज्ञातव्यम्: क्रेन मुद्रा, बगुला मुद्रा, कौआ मुद्रा, बक आसन, बाका आसन, कौआ मुद्रा, कौवा मुद्रा, कोवा आसन, काका आसन, काकासन, बगुला आसन
इस आसन को कैसे प्रारम्भ करे
- स्क्वाट् (पार्ष्णिषु उपविश्य) अधः कृत्वा जानुयोः मध्ये बाहून् आनयन्तु।
- पुरतः भूमौ समतलं अधः स्थापयित्वा स्कन्धौ पृथक् कृत्वा अधुना अङ्गुलीः बहिः प्रति प्रसारयन्तु।
- ततः कोणं पार्श्वयोः बहिः कृत्वा बाहूनां पृष्ठभागं जानुविश्रामार्थं अलमारयः कृत्वा ।
- पुरतः तलस्य एकं बिन्दुं चिनुत यस्मिन् ध्यानं दातव्यम्।
- निःश्वासं कुरुत, ततः श्वसनं धारयन्तः अस्मिन् बिन्दौ अवलम्ब्य स्वभारं हस्तयोः स्थानान्तरयित्वा पादाङ्गुलीः उपरि उत्थापयन्तु ।
- निःश्वासं कृत्वा मुद्रां धारयन्तु त्रिचत्वारि वा गम्भीराणि निःश्वासाः।
इस आसन को कैसे समाप्त करें
- एकं पादं भूमौ मुक्त्वा उदरस्नायुषु संलग्नं कृत्वा शनैः अधः अधः गच्छतु।
विडियो ट्यूटोरियल
बकासन के लाभ
शोध के अनुसार यह आसन नीचे के अनुसार सहायक है(YR/1)
- एषा मुद्रा बाहून् हस्तौ च टोनिकरणं कर्तुं साहाय्यं करोति ।
- उदरस्नायु-अङ्गानाम् अपि दृढीकरणं करोति ।
- केचन जनाः अस्य आसनस्य नित्यं अभ्यासेन आन्तरिकचापः न्यूनीभवति इति मन्यन्ते ।
- स्मर्यतां यत् मुद्राप्राप्तिः नित्याभ्यास इव महत्त्वपूर्णा नास्ति। अतः प्रथमसप्ताहेषु यदि भवान् कर्तुं न शक्नोति तर्हि निरुत्साहितः मा भवतु, तत् कर्तुं मम प्रायः एकमासः व्यतीतः, अतः धैर्यः अन्यः लाभः भवेत्।
बकासन करने से पूर्व सावधानी
अनेक वैज्ञानिक अध्ययनों के अनुसार अधोलिखित रोगों में सावधानी ग्रहण की आवश्यकता है(YR/2)
- यदि भवतः कार्पल टनल सिण्ड्रोमस्य समस्या अस्ति, अथवा गर्भवतीः महिलाः सन्ति तर्हि एतत् आसनं परिहरन्तु।
अतः, यदि भवतः उपरि उल्लिखितानां समस्यानां कश्चन समस्या अस्ति तर्हि स्वचिकित्सकेन सह परामर्शं कुर्वन्तु।
Histroy एवं योग का वैज्ञानिक आधार
पवित्रलेखानां मौखिकप्रसारणस्य, तस्य शिक्षायाः गोपनीयतायाः च कारणात् योगस्य अतीतं रहस्य-भ्रम-सम्पन्नम् अस्ति । नाजुक ताड़पत्रों पर प्रारम्भिक योग साहित्य दर्ज किया गया था। अतः सहजतया क्षतिग्रस्तं, नष्टं, नष्टं वा अभवत् । योगस्य उत्पत्तिः ५,००० वर्षाणाम् अधिककालं यावत् भवितुं शक्नोति । तथापि अन्ये शिक्षाविदः मन्यन्ते यत् एतत् १०,००० वर्षाणि यावत् पुरातनं भवितुम् अर्हति । योगस्य दीर्घः यशस्वी च इतिहासः चतुर्भिः विशिष्टेषु वृद्धि-अभ्यास-आविष्कार-कालेषु विभक्तः भवेत् ।
- पूर्व शास्त्रीय योग
- शास्त्रीय योग
- उत्तर शास्त्रीय योग
- आधुनिक योग
योग दार्शनिक स्वरों वाला मनोवैज्ञानिक विज्ञान है। पतंजलि अपनी योग पद्धति का आरंभ करते हैं यह निर्देश देकर कि मन का नियमन अवश्य करना चाहिए – योगाः-चित्त-वृत्ति-निरोधः। सांख्यवेदान्तयोः दृश्यमानानां मनसः नियमनस्य आवश्यकतायाः बौद्धिकमूलाधारेषु पतञ्जलिः न गहनं करोति । योग इति मनसः नियमः, विचार-द्रव्यस्य बाध्यता इति आह । योग व्यक्तिगत अनुभव पर आधारित एक विज्ञान है। योग का सबसे आवश्यक लाभ यह है कि यह हमें स्वस्थ शारीरिक एवं मानसिक स्थिति बनाए रखने में सहायक होता है।
योगः वृद्धावस्थायाः प्रक्रियां मन्दं कर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति । यतः वृद्धत्वं प्रायः स्वमद्यपानेन वा आत्मविषेण वा आरभ्यते। अतः, वयं शरीरं स्वच्छं, लचीलं, सम्यक् स्नेहनं च कृत्वा कोशिकाक्षयस्य कैटाबोलिक प्रक्रियां पर्याप्ततया सीमितं कर्तुं शक्नुमः। योगासन, प्राणायाम, ध्यान सभी को मिलाकर योग का पूर्ण लाभ प्राप्त करना होगा।
संक्षेपः
बकासाना मांसपेशिनां लचीलतां वर्धयितुं, शरीरस्य आकारं सुधरयति, मानसिकतनावं न्यूनीकरोति, तथैव समग्रस्वास्थ्यं वर्धयति च सहायकं भवति।
