योगः

योग मुद्रा क्या है, इसके लाभ एवं सावधानियाँ

What is Yoga Mudra, Its Benefits & Precautions

योगमुद्रा इति किम्

योगमुद्रा “योगमुद्रा” शब्द दोनों शब्दों से निकला है – योग (जागरूकता) और मुद्रा (मुद्रा) । योगमुद्रा एवं “जागरूकमुद्रा” ।

  • एतत् सुनिश्चितं करोति यत् भवन्तः जागरूकतायाः उच्चतमपदवीं प्राप्नुवन्ति।

इति अपि ज्ञातव्यम्: मनोवैज्ञानिक संयोग मुद्रा, मनोसंयोग मुद्रा, योग-मुद्रा आसन, योगमुद्रा आसन

इस आसन को कैसे प्रारम्भ करे

  • पार्ष्णि उपविष्टा स्थितितः उपविष्टास्थिं अधः निपीडयेत् ।
  • स्कन्धात् दूरं शिरः मुकुटं निपीड्य मेरुदण्डस्य विस्तारं अनुभवतु ।
  • पृष्ठतः हस्तौ आनयतु, अङ्गुलीः अन्तरालं कृत्वा, सम्भवति चेत्, पार्ष्णिं एकत्र आकृष्य च ।
  • स्कन्धात् दूरं हस्तौ निपीड्य बाहू दीर्घतां, स्कन्धपट्टिकाः एकत्र आगच्छन्तु, वक्षःस्थलस्य विस्तारं च कुर्वन्तु ।
  • पुच्छस्थिम् उत्थाप्य उत्थापनं जानुभ्यां उपरि भवतः कूपं अग्रे विस्तारयितुं ददातु, ललाटं भूमौ विश्रामं कृत्वा आनयतु ।
  • बाहू शिरः उपरि आगन्तुं ददातु, पुरतः तलम् प्रति लघु अङ्गुलीः निपीड्य ।

इस आसन को कैसे समाप्त करें

  • मुक्तिं कर्तुं पादस्य अग्रभागं अधः प्रति निपीड्य प्रारम्भस्थानं प्रति आगच्छन् मेरुदण्डस्य अधः भागं अधः आनयन्तु ।

विडियो ट्यूटोरियल

योगमुद्रा के लाभ

शोध के अनुसार यह आसन नीचे के अनुसार सहायक है(YR/1)

  1. उदरप्रदेशस्य अन्तः अवयवानां दृढीकरणं करोति ।
  2. कब्जस्य अपचस्य च निवारणं करोति ।
  3. स्त्रियाः अण्डकोषं गर्भाशयं च उत्तेजयति ।
  4. अकालस्खलनस्य समस्यां सम्यक् करोति ।
  5. स्मृतिशक्तिं वर्धयति ।
  6. उदरप्रदेशे अतिरिक्तं मेदः दूरीकरोति ।
  7. यह ‘कुण्डलिनी शक्ति’ (नाग शक्ति) को जागृत करता है।
  8. व्यक्तिः विश्वचैतन्येन सह एकः भवति।

योगमुद्रा करने से पूर्व सावधानी

अनेक वैज्ञानिक अध्ययनों के अनुसार अधोलिखित रोगों में सावधानी ग्रहण की आवश्यकता है(YR/2)

  1. मधुमेहरोगिभिः एतत् आसनं न कर्तव्यम् ।
  2. नेत्र, हृदय या पीठ की गंभीर स्थिति वाले लोग इस आसन से बचना चाहिए।

अतः, यदि भवतः उपरि उल्लिखितानां समस्यानां कश्चन समस्या अस्ति तर्हि स्वचिकित्सकेन सह परामर्शं कुर्वन्तु।

Histroy एवं योग का वैज्ञानिक आधार

पवित्रलेखानां मौखिकप्रसारणस्य, तस्य शिक्षायाः गोपनीयतायाः च कारणात् योगस्य अतीतं रहस्य-भ्रम-सम्पन्नम् अस्ति । नाजुक ताड़पत्रों पर प्रारम्भिक योग साहित्य दर्ज किया गया था। अतः सहजतया क्षतिग्रस्तं, नष्टं, नष्टं वा अभवत् । योगस्य उत्पत्तिः ५,००० वर्षाणाम् अधिककालं यावत् भवितुं शक्नोति । तथापि अन्ये शिक्षाविदः मन्यन्ते यत् एतत् १०,००० वर्षाणि यावत् पुरातनं भवितुम् अर्हति । योगस्य दीर्घः यशस्वी च इतिहासः चतुर्भिः विशिष्टेषु वृद्धि-अभ्यास-आविष्कार-कालेषु विभक्तः भवेत् ।

  • पूर्व शास्त्रीय योग
  • शास्त्रीय योग
  • उत्तर शास्त्रीय योग
  • आधुनिक योग

योग दार्शनिक स्वरों वाला मनोवैज्ञानिक विज्ञान है। पतंजलि अपनी योग पद्धति का आरंभ करते हैं यह निर्देश देकर कि मन का नियमन अवश्य करना चाहिए – योगाः-चित्त-वृत्ति-निरोधः। सांख्यवेदान्तयोः दृश्यमानानां मनसः नियमनस्य आवश्यकतायाः बौद्धिकमूलाधारेषु पतञ्जलिः न गहनं करोति । योग इति मनसः नियमः, विचार-द्रव्यस्य बाध्यता इति आह । योग व्यक्तिगत अनुभव पर आधारित एक विज्ञान है। योग का सबसे आवश्यक लाभ यह है कि यह हमें स्वस्थ शारीरिक एवं मानसिक स्थिति बनाए रखने में सहायक होता है।

योगः वृद्धावस्थायाः प्रक्रियां मन्दं कर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति । यतः वृद्धत्वं प्रायः स्वमद्यपानेन वा आत्मविषेण वा आरभ्यते। अतः, वयं शरीरं स्वच्छं, लचीलं, सम्यक् स्नेहनं च कृत्वा कोशिकाक्षयस्य कैटाबोलिक प्रक्रियां पर्याप्ततया सीमितं कर्तुं शक्नुमः। योगासन, प्राणायाम, ध्यान सभी को मिलाकर योग का पूर्ण लाभ प्राप्त करना होगा।

संक्षेपः
योग मुद्रा मांसपेशियों की लचीलापन बढ़ाने में सहायक होती है, शरीर के आकार में सुधार करता है, मानसिक तनाव को कम करता है, साथ ही समग्र स्वास्थ्य में सुधार करता है।