योगः

उपविष्ट कोनासन क्या है, इसके लाभ एवं सावधानियाँ

What is Upavista Konasana, Its Benefits & Precautions

उपविष्ट कोनासन इति किम्

उपविष्ट कोनासन संस्कृत में उपविष्ट का अर्थ बैठा या बैठा, कोना अर्थात् कोण तथा आसन अर्थात् मुद्रा। उपविष्ट-कोनासन का अनुवाद बैठा कोण मुद्रा में होता है।

  • आङ्ग्लभाषायां एतत् अग्रे मोचनमुद्रणं प्रायः “Wide Angle Forward Bend” इति उच्यते । उपविष्ठ-कोनासनः अन्येषां अधिकांशस्य उपविष्टानां अग्रे मोचनानां विवर्तनानां च कृते, तथैव विस्तृतपदानां स्थितानां मुद्राणां कृते च उत्तमतया सज्जीकरणम् अस्ति ।

इति अपि ज्ञातव्यम्: बैठे हुए चौड़े पैरों वाली स्ट्रैडल मुद्रा, चौड़ी पैर बैठे मुद्रा, उपविष्ठ-कोना-आसन, उपविष्ठ कोन आसन, उपविष्ट-कोनासन

इस आसन को कैसे प्रारम्भ करे

  • Staff Pose – दण्डासन से पैरों को बाहर खोलें जितना कि आरामदायक हो।
  • ऊरुस्नायुषु नियोजिताः पादयोः वलिताः च स्थापयन्तु।
  • पादाङ्गुलिः सीधा छतपर्यन्तं दर्शयन्ति इति सुनिश्चितं कुर्वन्तु।
  • पादौ तलम् अधः निपीड्य ततः पादौ स्पृशन् अग्रे नमतु।
  • किञ्चित्कालं मुद्रायां स्थित्वा ततः मुञ्चतु।

इस आसन को कैसे समाप्त करें

  • मुद्रा को मुक्त करने के लिए पुनः दण्डासन (दण्ड मुद्रा) स्थिति में आये।

विडियो ट्यूटोरियल

उपविष्ट कोनासन के लाभ

शोध के अनुसार यह आसन नीचे के अनुसार सहायक है(YR/1)

  1. एषा मुद्रा स्त्रियाणां मासिकधर्मस्य गर्भस्य च उपयोगी भवति ।
  2. पुरुषाः नितम्बविमोचनमुद्रायाः कृते उपयोगी इति पश्यन्ति।
  3. हैमस्ट्रिंग स्ट्रेचिंग के साथ साइटिका को निवारण हो सकता है।
  4. गठियारोगेण पीडिताः उपशमं प्राप्नुयुः ।
  5. वृक्क विषमुक्त होती है।
  6. कटिस्नायुः मुक्ताः भवन्ति ।
  7. मस्तिष्कं शान्तं भवति।

उपविष्ट कोनासन करने से पूर्व सावधानी

अनेक वैज्ञानिक अध्ययनों के अनुसार अधोलिखित रोगों में सावधानी ग्रहण की आवश्यकता है(YR/2)

  1. यदि भवन्तः पृष्ठस्य अधः चोटं प्राप्नुवन्ति तर्हि एकस्मिन् वा अधिकेषु मुण्डितेषु कम्बलेषु वा बोलस्टरस्य उपरि उच्चैः उपविश्य यथासम्भवं अग्रे आगच्छन्तु तथा च स्वस्य मेरुदण्डे “सामान्य” तडासनवक्राणि निर्वाहयन्तु।

अतः, यदि भवतः उपरि उल्लिखितानां समस्यानां कश्चन समस्या अस्ति तर्हि स्वचिकित्सकेन सह परामर्शं कुर्वन्तु।

Histroy एवं योग का वैज्ञानिक आधार

पवित्रलेखानां मौखिकप्रसारणस्य, तस्य शिक्षायाः गोपनीयतायाः च कारणात् योगस्य अतीतं रहस्य-भ्रम-सम्पन्नम् अस्ति । नाजुक ताड़पत्रों पर प्रारम्भिक योग साहित्य दर्ज किया गया था। अतः सहजतया क्षतिग्रस्तं, नष्टं, नष्टं वा अभवत् । योगस्य उत्पत्तिः ५,००० वर्षाणाम् अधिककालं यावत् भवितुं शक्नोति । तथापि अन्ये शिक्षाविदः मन्यन्ते यत् एतत् १०,००० वर्षाणि यावत् पुरातनं भवितुम् अर्हति । योगस्य दीर्घः यशस्वी च इतिहासः चतुर्भिः विशिष्टेषु वृद्धि-अभ्यास-आविष्कार-कालेषु विभक्तः भवेत् ।

  • पूर्व शास्त्रीय योग
  • शास्त्रीय योग
  • उत्तर शास्त्रीय योग
  • आधुनिक योग

योग दार्शनिक स्वरों वाला मनोवैज्ञानिक विज्ञान है। पतंजलि अपनी योग पद्धति का आरंभ करते हैं यह निर्देश देकर कि मन का नियमन अवश्य करना चाहिए – योगाः-चित्त-वृत्ति-निरोधः। सांख्यवेदान्तयोः दृश्यमानानां मनसः नियमनस्य आवश्यकतायाः बौद्धिकमूलाधारेषु पतञ्जलिः न गहनं करोति । योग इति मनसः नियमः, विचार-द्रव्यस्य बाध्यता इति आह । योग व्यक्तिगत अनुभव पर आधारित एक विज्ञान है। योग का सबसे आवश्यक लाभ यह है कि यह हमें स्वस्थ शारीरिक एवं मानसिक स्थिति बनाए रखने में सहायक होता है।

योगः वृद्धावस्थायाः प्रक्रियां मन्दं कर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति । यतः वृद्धत्वं प्रायः स्वमद्यपानेन वा आत्मविषेण वा आरभ्यते। अतः, वयं शरीरं स्वच्छं, लचीलं, सम्यक् स्नेहनं च कृत्वा कोशिकाक्षयस्य कैटाबोलिक प्रक्रियां पर्याप्ततया सीमितं कर्तुं शक्नुमः। योगासन, प्राणायाम, ध्यान सभी को मिलाकर योग का पूर्ण लाभ प्राप्त करना होगा।

संक्षेपः
उपविष्ट कोनासन मांसपेशियों की लचीलापन बढ़ाने में सहायक होता है, शरीर के आकार में सुधार करता है, मानसिक तनाव को कम करता है, साथ ही समग्र स्वास्थ्य में सुधार करता है।