योगः

उत्कटासन क्या है, इसके लाभ एवं सावधानियाँ

What is Utkatasana, Its Benefits & Precautions

उत्कटासन इति किम्

उत्कटासनम् ॥ उत्कटासन को प्रायः “कुर्सी मुद्रा” कहते हैं। बाह्यनेत्रे कल्पितासने उपविष्टः योगी इव दृश्यते ।

  • यदा भवन्तः मुद्रां कुर्वन्ति तदा तु निश्चितरूपेण न कुशी, निष्क्रियः सवारी। जानुनि अधोमुखं कृत्वा तत्क्षणमेव भवतः पादौ, पृष्ठं, नूपुरं च बलं कार्यं कर्तुं आरभते ।
  • संस्कृत से “उत्कटासन” शब्द का शाब्दिक अनुवाद “शक्तिशाली मुद्रा” है।

इति अपि ज्ञातव्यम्: कुर्सी मुद्रा, कठिन मुद्रा, खतरनाक मुद्रा, अकवर्ड मुद्रा, उग्र मुद्रा, उत्कटा आसन, उत्कट आसन, स्टील जैसे पैर कठोर करने वाले

इस आसन को कैसे प्रारम्भ करे

  • पर्वतमुद्रा (तदासन) से जानु को मोड़ें जब तक कि ऊरु तल के समानांतर प्रायः न हों।
  • बटुक को निम्न रखें।
  • बाहून् छतम् प्रति उपरि आनयन्तु।
  • पृष्ठस्य उपरिभागे किञ्चित् पृष्ठवक्रं आनयन्तु।
  • प्रायः अर्धतः एकनिमेषपर्यन्तं एतत् स्थितिं धारयन्तु ।

इस आसन को कैसे समाप्त करें

  • ३० सेकेण्ड् तः एकनिमेषपर्यन्तं तिष्ठन्तु।
  • अस्मात् आसनात् बहिः आगन्तुं बाहूद्वारा दृढतया उत्थाप्य निःश्वासेन जानुनि ऋजुं कुर्वन्तु ।
  • निःश्वासं कृत्वा बाहून् पार्श्वयोः तादासनं विसृज्य।

विडियो ट्यूटोरियल

उत्कटासन के लाभ

शोध के अनुसार यह आसन नीचे के अनुसार सहायक है(YR/1)

  1. ऊरुं दृढं करोति।
  2. गुल्फौरुवत्सां मेरुदण्डं च दृढं करोति ।
  3. स्कन्धौ वक्षःस्थलं च प्रसारयति।
  4. उदरस्य अवयवाः, डायफ्रामं, हृदयं च उत्तेजयति ।
  5. समतल पैरों को कम करता है।

उत्कटासन करने से पूर्व सावधानी

अनेक वैज्ञानिक अध्ययनों के अनुसार अधोलिखित रोगों में सावधानी ग्रहण की आवश्यकता है(YR/2)

  1. न तु येषां व्यक्तिनां शिरोवेदना, अनिद्रा, न्यूनरक्तचापः भवति।

अतः, यदि भवतः उपरि उल्लिखितानां समस्यानां कश्चन समस्या अस्ति तर्हि स्वचिकित्सकेन सह परामर्शं कुर्वन्तु।

Histroy एवं योग का वैज्ञानिक आधार

पवित्रलेखानां मौखिकप्रसारणस्य, तस्य शिक्षायाः गोपनीयतायाः च कारणात् योगस्य अतीतं रहस्य-भ्रम-सम्पन्नम् अस्ति । नाजुक ताड़पत्रों पर प्रारम्भिक योग साहित्य दर्ज किया गया था। अतः सहजतया क्षतिग्रस्तं, नष्टं, नष्टं वा अभवत् । योगस्य उत्पत्तिः ५,००० वर्षाणाम् अधिककालं यावत् भवितुं शक्नोति । तथापि अन्ये शिक्षाविदः मन्यन्ते यत् एतत् १०,००० वर्षाणि यावत् पुरातनं भवितुम् अर्हति । योगस्य दीर्घः यशस्वी च इतिहासः चतुर्भिः विशिष्टेषु वृद्धि-अभ्यास-आविष्कार-कालेषु विभक्तः भवेत् ।

  • पूर्व शास्त्रीय योग
  • शास्त्रीय योग
  • उत्तर शास्त्रीय योग
  • आधुनिक योग

योग दार्शनिक स्वरों वाला मनोवैज्ञानिक विज्ञान है। पतंजलि अपनी योग पद्धति का आरंभ करते हैं यह निर्देश देकर कि मन का नियमन अवश्य करना चाहिए – योगाः-चित्त-वृत्ति-निरोधः। सांख्यवेदान्तयोः दृश्यमानानां मनसः नियमनस्य आवश्यकतायाः बौद्धिकमूलाधारेषु पतञ्जलिः न गहनं करोति । योग इति मनसः नियमः, विचार-द्रव्यस्य बाध्यता इति आह । योग व्यक्तिगत अनुभव पर आधारित एक विज्ञान है। योग का सबसे आवश्यक लाभ यह है कि यह हमें स्वस्थ शारीरिक एवं मानसिक स्थिति बनाए रखने में सहायक होता है।

योगः वृद्धावस्थायाः प्रक्रियां मन्दं कर्तुं साहाय्यं कर्तुं शक्नोति । यतः वृद्धत्वं प्रायः स्वमद्यपानेन वा आत्मविषेण वा आरभ्यते। अतः, वयं शरीरं स्वच्छं, लचीलं, सम्यक् स्नेहनं च कृत्वा कोशिकाक्षयस्य कैटाबोलिक प्रक्रियां पर्याप्ततया सीमितं कर्तुं शक्नुमः। योगासन, प्राणायाम, ध्यान सभी को मिलाकर योग का पूर्ण लाभ प्राप्त करना होगा।

संक्षेपः
उत्कटासन मांसपेशियों की लचीलापन बढ़ाने में सहायक होता है, शरीर के आकार में सुधार करता है, मानसिक तनाव को कम करता है, साथ ही समग्र स्वास्थ्य में सुधार करता है।